Dünyada heç vaxt bu qədər zəngin insan olmayıb. Fransanın nüfuzlu texnologiya və konsaltinq şirkəti Capgemini 2024-cü il üzrə “Qlobal Sərvət Hesabatı”nı (World Wealth Report) yayımlayıb. Hesabata görə, ən azı 1 milyon ABŞ dolları dəyərində sərvətə sahib şəxslərin sayı 23,4 milyona çatıb. Bu, 1997-ci ildən bəri aparılan illik tədqiqatlar arasında ən yüksək göstəricidir.
Capgemini bildirir ki, təkcə ötən il ərzində zəngin insanların sayı 2,6% artıb. Ən çox yeni milyonçular ABŞ-da qeydə alınıb – burada 562 min nəfər sərvətini milyon dollardan yuxarı qaldırmağa nail olub. Ekspertlər bunu əsasən birja bazarlarında artan gəlirlər və yüksək texnologiya sektorundakı qazanc artışı ilə izah edirlər.
Sosial uçurum dərinləşir
Zənginlərin sayı artsa da, dünyada gəlir bərabərsizliyi də yeni rekordlara çatıb. Beynəlxalq qurumlar və iqtisadçılar qeyd edirlər ki, dünyanın sərvətinin 45%-dən çoxu əhalinin 1%-lik təbəqəsinə məxsusdur. Bu fərq xüsusilə qlobal inflyasiya, ərzaq və enerji qiymətlərində artım fonunda daha da görünür olur. Yəni, sərvət sahibləri daha da varlanır, milyonlarla insan isə gündəlik ehtiyaclarını ödəməkdə çətinlik çəkir.
Azərbaycan: Rəsmi rəqəmlər və reallıqlar
Azərbaycanda da gəlir bərabərsizliyi illərdir müzakirə mövzusudur. Rəsmi statistikaya görə, ölkədə əhalinin gəlirlərində artım müşahidə olunsa da, bu artım bütün təbəqələri əhatə etmir.
Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) məlumatına görə, 2024-cü ilin ilk rübündə əhalinin adambaşına düşən gəliri 1 200 manatdan bir qədər artıq olub. Lakin ekspertlər bildirir ki, bu rəqəm ortalama göstəricidir və yuxarı gəlirli təbəqənin gəlirləri aşağı gəlirlilərin vəziyyətini maskalayır. Reallıqda isə əhali arasında gəlir fərqi ciddi uçurum yaradır.
Azərbaycanda gəlir bölgüsü ilə bağlı faktlar:
• Ən yüksək gəlirli 10% əhali, ölkədəki ümumi gəlirin 35-40%-nə nəzarət edir.
• Ən aşağı gəlirli 10% isə bu payın cəmi 2-3%-nə sahibdir.
• Paytaxt Bakı ilə regionlar arasında da kəskin gəlir fərqi mövcuddur. Bakı sakinlərinin orta aylıq gəliri, bəzi rayonlardakı əhalinin gəlirindən iki-üç dəfə çoxdur.
• Ən yüksək maaş alan sahələr – maliyyə, energetika və telekommunikasiya, ən aşağı maaşlı sektorlar isə təhsil, kənd təsərrüfatı və sosial xidmət sahələridir.
Səbəblər və nəticələr
İqtisadçılar hesab edir ki, Azərbaycanda gəlir bərabərsizliyinin əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
• Ədalətsiz vergi yükü: Proqressiv vergi sistemi olmadığı üçün yüksək gəlirli şəxslər daha az vergi yükü ilə üzləşir.
• Sosial müdafiə zəifdir: Aşağıgəlirli ailələr üçün nəzərdə tutulan sosial proqramların əhatəliliyi və effektivliyi kifayət qədər deyil.
• Monopoliyalar və inhisar: Sərvətin azsaylı qrupların əlində cəmlənməsi iqtisadi imkanların bərabər paylanmamasına səbəb olur.
• Əmək bazarındakı qeyri-rəsmi məşğulluq: Çoxsaylı insanlar rəsmi qeydiyyatsız, aşağı maaşla və sosial təminatsız işləyirlər.
Nə edilməlidir?
Mütəxəssislər gəlir bərabərsizliyini azaltmaq üçün aşağıdakı tədbirləri təklif edirlər:
• Proqressiv vergi sistemi tətbiq olunmalıdır – yəni, daha çox qazanan daha çox vergi ödəməlidir.
• Sosial yardımlar və minimum əməkhaqqı artırılmalıdır.
• Təhsil və səhiyyə kimi xidmətlərə daha çox sərmayə qoyulmalıdır ki, kasıb ailələr üçün sosial nərdivan mümkün olsun.
• Regionlarda iqtisadi fəallıq stimullaşdırılmalı, yerli sahibkarlıq təşviq edilməlidir.
• Şəffaflıq və inhisarların qarşısı alınmalıdır.
Nəticə
Dünyada sərvətin sürətlə artdığı bir dövrdə, bu sərvətin ədalətli bölüşdürülməsi getdikcə daha böyük çağırışa çevrilir. Azərbaycanda da gəlir bərabərsizliyinə qarşı sistemli və uzunmüddətli tədbirlər görülmədiyi təqdirdə, sosial gərginlik və narazılıq riski arta bilər. İqtisadi inkişaf göstəricilərinin vətəndaşların real rifah səviyyəsində əks olunması üçün yalnız statistik artım deyil, bərabər imkanlar və ədalətli bölgü əsas şərtdir.
