23-24 noyabr gecəsi BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası Tərəflər Konfransının (COP29) 29-cu sessiyasının beş saatlıq bağlanış mərasimi keçirildi və bu, “Bakı İqlim Birliyi Paktı”-nın qəbul edilməsi ilə yekunlaşdı. Bu pakt sammitin üç əsas qərarını əhatə edir:
- CMA11a: “İqlim maliyyələşdirilməsi üzrə yeni kollektiv miqdar hədəfi,”
- CMA9a: “Adaptasiya üzrə qlobal hədəf,”
- CMA6: “COP27-də Şarm əl-Şeyxdə qəbul edilən Azaltma İş Proqramı və Layihənin İcrası.”
Maraqlıdır ki, 2022-ci ilin noyabrında Şarm əl-Şeyxdə keçirilən COP27-nin yekun sənədləri də ev sahibi ölkə ilə danışıqlar qrupları arasında gərgin müzakirələrdən sonra səhər saatlarında təsdiqlənmişdi.
COP27 ilə bu paralellik xüsusilə əhəmiyyətlidir, çünki 2009-cu ildə COP15-də qəbul edilən qərarla inkişaf etmiş ölkələrin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə məqsədilə inkişaf etməkdə olan həssas ölkələrə illik ən azı 100 milyard dollar ayırmaq öhdəliyi 2022-ci ildə başa çatmışdı. 2023-cü ildə Paris Sazişinin 198 tərəfi qərara aldı ki, iqlim maliyyələşdirilməsi üzrə “Yeni Kollektiv Miqdar Hədəfi” (NCQG) COP29 zamanı Bakıda müəyyənləşdirilsin.
İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün iqlim maliyyələşdirilməsinin üçqat artırılması
24 noyabrda COP29-un bağlanış mərasimində çıxış edən BMT İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının İcraçı Katibi Simon Stiell vurğuladı ki, “inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün ictimai iqlim maliyyələşdirilməsinin illik 300 milyard dollara üçqat artırılması” ən həssas ölkələrin əhalisinin həyatını, iqtisadiyyatını iqlim fəlakətlərindən qoruyacaq və təmiz enerji artımı ilə dolanışığı təmin edəcək.
COP29-dan əsas nəticələr:
- İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün ictimai iqlim maliyyələşdirilməsinin üçqat artırılması, 2025-ci ildən başlayaraq 2035-ci ilə qədər illik 300 milyard dollar.
- Bütün iqlim iştirakçıları arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün bütün mənbələrdən (dövlət, özəl və çoxşaxəli inkişaf bankları daxil olmaqla) maliyyələşdirilmənin artırılması ilə 2035-ci ilə qədər illik 1,3 trilyon dollar həddinə çatdırılması.
NCQG iki həftəlik intensiv danışıqlardan və illərlə hazırlıq işlərindən sonra yekunlaşdırılıb və bütün detalların yekdilliklə razılaşdırılmasını tələb edib. “NCQG iqlim dəyişikliyinin pisləşən təsirlərinə qarşı insanlığın ‘sığorta polisi’dir, lakin hər hansı bir sığorta kimi, o da yalnız töhfələr tam və vaxtında ödənildikdə işləyir,” deyə Stiell 24 noyabr səhərində Bakıda qeyd edib.
O, NCQG hədəflərinə çatmaqda optimist olduğunu bildirib və Beynəlxalq Enerji Agentliyinin 2024-cü ildə qlobal təmiz enerji investisiyalarının ilk dəfə olaraq 2 trilyon dolları keçəcəyi proqnozunu xatırladıb.
Gələcək iqlim fəaliyyəti üçün bünövrələr
Stiell-in sözlərinə görə, COP29-un maliyyə hədəfləri COP27-dəki praktik uğurlar, o cümlədən 2025-ci ildə işə başlayacaq Zərərlərin və İtkilərin Ödənilməsi Fondu (artıq 800 milyon dollar məbləğində) və COP28-də fosil yanacaqlardan sürətli və ədalətli enerji keçidini və 2030-cu ilə qədər bərpa olunan enerji mənbələrinin üçqat artırılmasını nəzərdə tutan qlobal razılaşma üzərində qurulur.
Digər mühüm nailiyyətlər arasında əvvəlki sammitlərdə qəbul edilməyən karbon bazarları üzrə razılaşma və hesabatlılığı təmin etmək üçün İkiillik Şəffaflıq Hesabatlarının (BTR) qəbul edilməsi də yer alır.
Çağırışlar və qarşıda dayanan işlər
İrəliləyişlərə baxmayaraq, Stiell etiraf edib ki, Bakıda əldə olunan iqlim maliyyələşdirilməsi razılaşması bütün tərəfləri razı sala bilməyib. Braziliyanın Belém şəhərində keçiriləcək COP30-a qədər həlledici məsələlər üzərində əhəmiyyətli işlər görülməlidir.
“Heç bir ölkə istədiyi hər şeyi ala bilmədi və biz Bakını böyük iş həcmi ilə tərk edirik. Bir çox digər məsələlər, milyardlarla insan üçün həyati əhəmiyyət kəsb etsə də, bəlkə də qəzet başlıqlarına çıxmayacaq. Bu, qələbə təntənəsi üçün vaxt deyil; biz qollarımızı çırmalayıb COP30-a doğru səylərimizi ikiqat artırmalıyıq,” Stiell yekunlaşdırdı.
Aşağıda COP29-un əsas nailiyyətlərinin qısa icmalı verilmişdir.
Paris sazişinin 6-cı maddəsi
Son iki həftənin diqqətəlayiq nailiyyətlərindən biri karbon bazarları sahəsində əldə olunan irəliləyişlər oldu. Təxminən onillik danışıqlardan sonra ölkələr Paris Sazişi çərçivəsində karbon bazarlarının necə fəaliyyət göstərəcəyini müəyyənləşdirən son komponentlər barədə razılığa gəldi. Bu, beynəlxalq karbon ticarəti və karbon kredit mexanizminin 2025-ci ildə tam fəaliyyətə başlamasına yol açır.
Xüsusilə, COP29-un ölkələr arasında karbon ticarəti ilə bağlı qərarı (6.2-ci Maddə, ikitərəfli əlaqələr) karbon kreditlərinin ticarət hüquqlarının ölkələr tərəfindən necə paylanacağını və bu əməliyyatları qeydə alacaq reyestrlərin necə işləyəcəyini aydınlaşdırır. Həssas ölkələrə varlı dövlətlər tərəfindən yaradılmış reyestrlərdə karbon kreditlərini pulsuz qeydiyyatdan keçirmək imkanı veriləcək. Bu müddəa, eyni zamanda, prosesin şəffaflığını təmin etmək üçün karbon kvotalarının texniki yoxlanılmasını da nəzərdə tutur.
BMT-nin nəzarət qurumu tərəfindən idarə olunan mərkəzləşdirilmiş karbon bazarı üçün standartlar müəyyən edən 6.4-cü Maddə, karbon ticarətindən yeni maliyyə axınlarının yaradılması ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə fayda gətirəcək. Bu bazar 1 trilyon dollar dəyərində qiymətləndirilir və vəsaitin əsas hissəsi ən az inkişaf etmiş ölkələrə yönələcək.
Bu maddənin əhəmiyyəti həm də karbon bazarı layihələrinin ciddi ekoloji və insan hüquqları standartlarına uyğunluğunu təmin edən məcburi qaydalarda öz əksini tapır. Bu qaydalar, təsirlənmiş şəxslərin açıq və məlumatlı razılığı olmadan heç bir layihənin həyata keçirilə bilməyəcəyini, əks halda qərarların məhkəmədə mübahisələndirilə biləcəyini təmin edir. 6.4-cü Maddə üzrə razılaşdırılmış mətndə BMT-nin karbon bazarını elmi məlumatlara uyğunlaşdırmaq üçün aydın mandat əks olunub.
Bununla belə, karbon bazarları üzərində iş Bakıda tam başa çatdırılmadı.
“Yeni karbon kredit mexanizmini yaradan nəzarət qurumu COP29 iştirakçılarından 2025-ci il üçün geniş fəaliyyət siyahısı aldı və hesabatlarını təqdim etməyə davam edəcək,” – deyə danışıqlardan bir mənbə bildirdi.
Paris Sazişinin 6-cı Maddəsi həm də ağac əkmək, meşələrin salınması və ya meşələrin bərpası yolu ilə istixana qazı tullantılarının azaldılmasını sertifikatlaşdırmağı nəzərdə tutur. Bakıda Böyük Britaniyanın Beynəlxalq Meşə Təşkilatı inkişaf etməkdə olan ölkələrdə meşələrin deqradasiyasının 2030-cu ilə qədər dayandırılması üzrə ixtisaslaşdırılmış proqramın həyata keçirilməsini dəstəkləmək üçün BMT-nin İqlim Katibliyinə 3 milyon funt sterlinq ayıracağını vəd etdi.
Adaptasiya
COP29 adaptasiya sahəsində əhəmiyyətli bir mərhələ oldu və bu sahədə bir sıra mühüm nəticələr əldə edildi. Ən az inkişaf etmiş ölkələrə (LDCs) aid məsələlər üzrə COP qərarı, Milli Adaptasiya Planlarının (NAPs) həyata keçirilməsinə dəstək verən proqramın yaradılmasını innovativ maliyyələşdirmə və texniki yardım vasitəsilə təmin edir.
“Adaptasiya üzrə Qlobal Hədəf ilə bağlı nəticə Braziliyadakı COP30-a doğru açıq bir yol təqdim etdi. COP29 həmçinin ‘Bakı Adaptasiya Yol Xəritəsi’ və ‘Bakı Adaptasiya üzrə Yüksək Səviyyəli Dialoq’ proqramlarını işə saldı ki, bu da 2023-cü ilin dekabrında BƏƏ-də COP28-də təsdiq edilmiş Çərçivə Proqramının icrasını gücləndirməyə yönəlib,” – deyə BMT-nin İqlim Dəyişikliyi Katibliyi bəyan etdi.
Bundan əlavə, ‘Bakı İş Planı’ qəbul edildi ki, bu da COP iştirakçıları, yerli icmalar və yerli xalqlar arasında əməkdaşlığı artıracaq. Bu plan yerli xalqların və icmaların iqlim böhranının həllində rolunu gücləndirməyi hədəfləyir.
Gender və iqlim dəyişikliyi
Ölkələr gender məsələləri və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı da razılığa gəldilər və genişləndirilmiş ‘Lima Gender və İqlim Dəyişikliyi üzrə İş Proqramı’-nı daha 10 il müddətinə uzatdılar. Bu qərar gender bərabərliyinin əhəmiyyətini vurğulayır və Konvensiya çərçivəsində gender məsələlərinin nəzərə alınmasını təşviq edir.
Bundan əlavə, gender məsələləri üzrə yeni fəaliyyət planının hazırlanmasına və COP30-da qəbul edilməsinə qərar verildi ki, bu da gələcək səylər üçün konkret istiqamətləri müəyyən edəcək.
Vətəndaş cəmiyyəti, uşaqlar və gənclərin iqlim prosesində iştirakı
COP29-da müzakirələrdə vətəndaş cəmiyyəti, submilli strukturlar, biznes, yerli xalqlar, gənclər, xeyriyyə və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri iştirak etdilər. Bakıda bu qrupların İqlim Bacarıqlarının Genişləndirilməsi Üzrə Fəaliyyət Proqramı (ACE)-na daha çox cəlb olunması və ACE elementlərinin ölkələrin milli iqlim siyasətlərinə və milli təyin olunmuş töhfələrinə (NDC) inteqrasiyası ilə bağlı qərar qəbul edildi.
Avropa İttifaqının İqlim üzrə Komissarı Vopke Hoekstra COP29-un bağlanış mərasimində çıxış edərək, iqlim maliyyələşdirilməsində donor bazasının genişləndirilməsi və müxtəlifləşdirilməsinin yalnız Avropa İttifaqı üçün prioritet deyil, həm də ədalət məsələsi olduğunu vurğuladı.
“Dövlət iqlim maliyyələşdirilməsinin üçqat artırılması COP29-un əhəmiyyətli nailiyyətidir. Bizə daha çox resurs lazımdır və bu resurslar töhfə vermək imkanına və öhdəliyinə malik olan hər kəsdən gəlməlidir. Daha iddialı azaltma tədbirlərinə nail olmağa çalışsaq da, ötən ilin konsensusunu zəiflətməyə çalışanların müqaviməti ilə üzləşdik. Yaxşı xəbər odur ki, bu konsensusu qorumağı bacardıq və bu, Beləmə və COP30-a doğru müsbət irəliləyiş üçün əsas yaradır,” – deyə Hoekstra qeyd etdi.
O əlavə etdi ki, Avropa İttifaqının inkişaf etmiş ölkələri ən həssas vəziyyətdə olanlara dəstək olmaq üçün maksimum səylər göstərirlər.
“Bakıda maliyyələşdirməyə çıxışın sadələşdirilməsi və iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma üçün ayrılan vəsaitlərin payının artırılması ilə bağlı qərar qəbul edildi. Bu, xüsusilə vacibdir, çünki dövlət vəsaitləri bu sahədə əsas hərəkətverici qüvvədir. Həmçinin biz çoxşaxəli inkişaf banklarının bu keçidi dəstəkləməkdəki rolunun tarixi gücləndirilməsini gördük ki, bu da öz növbəsində, əhəmiyyətli dərəcədə daha çox özəl vəsait cəlb edəcək. Bu yanaşma 2035-ci ilə qədər 1,3 trilyon dollar hədəfinə nail olmaq üçün vacibdir,” – deyə Hoekstra əlavə etdi.
24 noyabr bazar günü Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev COP29-u öz sosial media hesablarında “iqlim diplomatiyasında dönüş nöqtəsi” adlandırdı.
“Biz COP29-un mükəmməl təşkil olunması ilə bağlı bütün qonaqlardan yüksək qiymətlər almaqdan qürur duyuruq. Tədbirdə 80 dövlət və hökumət başçısı və 76,000-dən çox qeydiyyatdan keçmiş iştirakçı iştirak etdi. Genişmiqyaslı qaralama kampaniyasına baxmayaraq, Azərbaycan iqlim danışıqlarında tarixi nəticələr əldə etdi. Azərbaycan qərəzsiz danışıqlar üçün şərait yaradaraq neytral vasitəçi kimi çıxış etdi. Bütün proses ərzində biz inkişaf etməkdə olan ölkələrin, xüsusilə kiçik ada dövlətləri və ən az inkişaf etmiş ölkələrin ehtiyaclarını nəzərə alan nəticələrə çağırış etdik, çünki onlar iqlim dəyişikliyinin əsas yükünü daşıyır və mövcudluq üçün təhdidlərlə üzləşirlər,” – deyə dövlət başçısı vurğuladı.
ABŞ Prezidenti Co Bayden 24 noyabrda verdiyi bəyanatda COP29-un uğurla təşkilinə və düzgün istiqamətdə atılan əhəmiyyətli addımlara görə Azərbaycana təşəkkür etdi.
“Amerika xalqı və gələcək nəsillər adından biz daha təmiz, təhlükəsiz və sağlam planet üçün səylərimizi sürətləndirməliyik. Konfrans zamanı ölkələr 2035-ci ilə qədər beynəlxalq iqlim maliyyələşdirilməsi üzrə iddialı hədəfə razılaşdılar. Bu, inkişaf etməkdə olan ölkələrə ekoloji cəhətdən təmiz və dayanıqlı iqtisadiyyata keçidi sürətləndirmək üçün lazım olan həyati maliyyə resurslarını bütün mümkün mənbələrdən səfərbər etməyə imkan verəcək,” – deyə Prezident Bayden vurğuladı.
Çağırışlar və müzakirəli məsələlər
Bununla belə, ekspertlər noyabr ayında ABŞ-da keçirilmiş prezident seçkilərində Donald Trampın qələbəsinin və onun Paris Sazişinə skeptik yanaşmasının COP29-da təsdiqlənmiş iqlim maliyyələşdirmə məbləğinə güclü təsir göstərdiyini və COP29 qərarlarının tam icrasını şübhə altına aldığını qeyd etdilər.
Xüsusilə, 23 noyabrda inkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti inkişaf etmiş ölkələrin iqlim problemlərinin həlli üçün illik 300 milyard dollar məbləğində maliyyələşdirmə təklifini rədd etdilər. Lakin 24 noyabr səhərində Kiçik Ada İnkişaf Etmiş Dövlətləri (SIDS) qrupu ən prinsipial mövqeyini dəyişərək bu həddən artıq gözləntinin real olmadığını qəbul etdilər.
Əlavə olaraq, COP29 fosil yanacaqların istifadəsini azaltma üzrə öhdəlikləri gücləndirməkdə uğursuz oldu və Azərbaycanın hasilat şirkətlərinin iştirakı ilə təklif etdiyi İqlim Fəaliyyəti Fondu (CFAC) təsis edilmədi. Bunun əvəzinə, BP, TotalEnergies və Shell daxil olmaqla, bir neçə Avropa enerji şirkəti COP29-dan sonra iqlim maliyyələşdirilməsinə 500 milyon dollar ayırmaq barədə müstəqil şəkildə razılığa gəldi, lakin təfərrüatları açıqlamadılar.
SOCAR-ın COP29 çərçivəsində ondan çox “yaşıl” saziş imzalamasına baxmayaraq, müzakirələr həmçinin Azərbaycanın Aİ-nin enerji təhlükəsizliyini təmin etməkdəki rolu və SOCAR-ın mümkün yeni karbohidrogen layihələri ətrafında cərəyan etdi.
COP29-da maraqlı bir nümunə Namibiyanın milli pavilyonunda keçirilmiş “Namibiyanı Neft və Qazdan İstifadə Edərək Yaşıl Sənayeləşmə ilə Yaşıl Etmək” mövzusunda sessiya oldu. Namibiyanın İnvestisiya Təşviqi və İnkişaf Şurası ölkənin yeni yaranan neft-qaz sektorunu diqqət mərkəzinə gətirdi.
Ekoaktivistlər BMT-ni iqlim sammitlərini neft-qaz hasilatı ilə əlaqəli ölkələrdə keçirdiyinə görə tənqid etdilər, məsələn, COP27 Misirdə (qaz hasilatı inkişaf edir), COP28 neftlə zəngin BƏƏ-də və COP29 qədim neft hasilatı tarixinə malik Azərbaycanda. Əksinə, bu hökumətlər, neft və qazın mənfi təsirlərini minimuma endirmək üçün qabaqcıl texnologiyalardan istifadə etməklə “yaşıl” kursa sadiq olduqlarını vurğuladılar.
OPEC üzvü olan ölkələrin liderləri və təşkilatın özü, bərpa olunan enerji mənbələrinin hələ tam olaraq qlobal enerji ehtiyaclarını ödəyə bilmədiyi üçün enerji balansını qorumaq üçün karbohidrogenlərin uzun illər boyu lazım olacağını bəyan etdilər.
Xülasə, Bakıda keçirilən COP29 iqlim ambisiyaları ilə fosil yanacaq reallıqları arasında “çəki ölçüsünün” tarazlığını nümayiş etdirdi.
