Orada – Xuzistanın qızmar təpələrində yaz küləyi tozu göyə sovurarkən, yeraltı komplekslər yenidən sentrifuqaların uğultusuyla canlanarkən – hava həyəcanla doludur. Dünyanın aparıcı media orqanlarının başlıqlarında, yalnız seçilmişlərə təqdim olunan məxfi hesabatlarda, Məsqətdəki bağlı qapılar arxasındakı danışıqlarda daha da aydın görünür: zaman daralır. Manevr üçün yer demək olar ki, qalmayıb.
İran–ABŞ qarşıdurması beynəlxalq təhlükəsizlik arxitekturasında ən qədim çatlaqlardan biridir və 2025-ci ilin aprelində artıq idarəolunan böhran mərhələsini geridə qoyub. Amma bu gün artıq söhbət təkcə geosiyasi oyundan getmir. Bu, nüvə çaları olan qarşılıqlı təzyiqlərin artmasıdır və buradakı hər bir səhv addım zəncirvari reaksiya yarada bilər.
İran zənginləşdirilmiş uranın ehtiyatlarını sürətlə artırır və döyüş başlığının yaradılması üçün texniki həddə yaxınlaşır. ABŞ regiona zərbə qüvvələri cəmləyir. İsrail qəti addımlar tələb edir. Rusiya və Çin kölgədə manevr edir, icazə verilən sərhədləri yoxlayır. Omanda isə diplomatlar hələ də kompromis fürsətinin əldən çıxmadığına ümid edirlər.
Bu, sadəcə sazişlər və ya sanksiyalarla bağlı mübahisə deyil. Bu, yeni onillikdə Yaxın Şərqdə qaydaları kimin müəyyən edəcəyinə dair mübarizədir. Kim “qırmızı xətti” müəyyən edəcək – və kim onu çəkməyə haqq qazanacaq?
Bu yaz təravət gətirmir. O, yanacaq və danışıqlar masası arxasında oturan gərgin diplomatların tər qoxusunu daşıyır. Bu yaz fırtınadan əvvəlki havanın qoxusunu verir.
Əgər ağıl yenidən qürurun qarşısında geri çəkilərsə, bu yaz – hər şeyi dəyişəcək müharibədən əvvəlki son yaz ola bilər.
Eskalasiya əlamətləri: xəttə doğru addımlar
Son iki ayda İran nüvə sahəsində fəaliyyətini kəskin şəkildə artırıb. ABŞ kəşfiyyatının məlumatına görə, Tehran 60 faiz səviyyəsində zənginləşdirilmiş kifayət qədər uran toplayıb və istəsə, onu 3–6 ay ərzində hərbi keyfiyyətə çatdıra bilər. Daha müasir IR-6 sentrifuqalarının hazırlanması və Şimali Koreya texnologiyaları əsasında ballistik raketlərin təkmilləşdirilməsi təkcə texniki irəliləyiş deyil, həm də açıq siyasi siqnaldır.
Digər tərəfdən, ABŞ da zəiflik göstərməyib. Strateji B-2 bombardmançılarının Dieqo-Qarsiya adasına göndərilməsi, Şərqi Aralıq dənizində aviadaşıyıcı qrupunun gücləndirilməsi, Bəhreyn və Küveytdə raketə qarşı müdafiə sistemlərinin aktivləşdirilməsi – bütün bunlar Vaşinqtonun hərbi ssenariyə hazır olduğunu göstərir. Ağ Evə qayıtmış prezident Donald Tramp Wall Street Journal qəzetinə verdiyi müsahibədə açıq şəkildə deyib: “Bu, İran üçün son şansdır. Əks halda, biz hərəkətə keçəcəyik – çox tez və qətiyyətlə”.
İsrail odun üstünə benzin tökür. Baş nazir Benyamin Netanyahunun ABŞ Senatının komitəsində çıxışı zamanı dedikləri diplomatik metodların “demək olar ki, tükəndiyini” göstərdi. Axiosun məlumatına görə, İsrail ABŞ-a İranın yaxın 6–9 ay ərzində nüvə başlığı hazırlamağa hazırlaşdığına dair kəşfiyyat məlumatları təqdim edib. Bu cür addımlar İsrailin 2003-cü ildə ABŞ-ın İraqa müdaxiləsindən əvvəlki davranışını xatırladır – o zaman da kəşfiyyat məlumatları təcavüz üçün katalizator olmuşdu.
Məsqat xətti: imkan pəncərəsi, yoxsa taktiki fasilə?
Bu kontekstdə ABŞ və İran nümayəndələrinin Oman paytaxtı Məsqətdəki görüşü xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Bu, Trampın hakimiyyətə qayıdışından sonra keçirilən ilk birbaşa görüş idi. ABŞ tərəfindən danışıqlarda xüsusi nümayəndə Stiv Vitkoff, İran tərəfindən isə xarici işlər naziri Abbas Əraqçi iştirak edib. Qeyri-birbaşa formatda aparılsa da, tərəflər arasında birbaşa təmaslar da baş tutub. Vaşinqton Tehrana zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarının üçüncü tərəfə – məsələn, Rusiyaya – verilməsini təklif edib. Əvəzində, proqramın dondurulmasına dair zəmanətlər veriləcəkdi.
Lakin İran tərəfi bu təklifdən imtina edib. Tehranda hesab edirlər ki, uran ehtiyatları MAQATE-nin nəzarəti altında qalmalıdır, lakin yalnız İran ərazisində. Əraqçının dediyinə görə, “bu material bizim sığortamızdır. ABŞ-ın necə sazişlərdən çıxdığını biz artıq görmüşük”.
Beləliklə, danışıqlar kompromisin hələlik mümkünsüz olduğunu göstərdi. Lakin onlar tərəflər arasında kommunikasiya kanalını qoruyub saxlamağa və eyni zamanda Rusiyanın yalnız zəmanətçi deyil, həm də İran uranının alıcısı qismində çıxış edə biləcəyini qeydə almağa imkan verdi. Bu isə Rusiyanı gələcək danışıqlarda əsas oyunçulardan birinə çevirir.
Əsas xarici aktorların reaksiyaları: yeni təsir qütbləri
Rusiya sərt və sistemli reaksiya verdi. Xarici işlər naziri Sergey Lavrov açıq şəkildə bəyan etdi: “Moskva öz müttəfiq dövlətinin işlərinə hərbi müdaxiləyə imkan verməyəcək”. Bu mövqe təkcə siyasi ittifaqı deyil, həm də iqtisadi maraqları əks etdirir: energetika, logistika, silah təchizatı və sanksiyalara qarşı texnoloji müqavimət sahəsində əməkdaşlıq Moskva ilə Tehranı heç vaxt olmadığı qədər yaxınlaşdırıb.
Çin də eskalasiyaya qarşı çıxış edib. Şençjen şəhərində Körfəz ölkələri ilə keçirilən sammitdə xarici işlər naziri Van İ regionda xarici təsirdən uzaq təhlükəsizlik mexanizminin yaradılmasını təklif edib. Bu dolayısı ilə ABŞ-a eyham idi. Orta Şərq neftinin əsas istehlakçısı olan Çin sabitlikdə obyektiv maraqlıdır, lakin eyni zamanda Vaşinqtonun bölgədəki mövqelərini zəiflətməyə də can atır.
Türkiyə narahatlığını ifadə edərək vurğulayıb ki, “hər hansı güc tətbiqi cəhdi regional balansı poza və bütün Avrasiya üçün təhlükə yarada bilər”. Ankara strateji muxtariyyətə üstünlük verir və nə ABŞ, nə də İsrail üçün plasdarm olmaq istəmir. Üstəlik, xüsusilə Suriya və İraq Kürdüstanı kontekstində Türkiyə və İran xüsusi xidmət orqanları arasında təmaslar da artıb.
Körfəz ölkələri, Vaşinqtonla formal alyanslara baxmayaraq, ehtiyatlı məsafəni qoruyurlar. Səudiyyə Ərəbistanı Çin vasitəçiliyi ilə İranla diplomatik dialoqu gücləndirir. BƏƏ və Qətər isə ABŞ-ın hücum silahlarını ərazilərində yerləşdirmə ehtimalı ilə bağlı hər hansı şərh verməkdən imtina ediblər. Bu, yalnız İran raketlərindən qorxu ilə deyil, həm də başa düşülən bir reallıqla bağlıdır: İrana zərbə endirilməsi regionun enerji sabitliyinə zərbə olacaq.
İranın assimmetrik strategiyası: proksi qüvvələr, boğaz və təzyiq
ABŞ-la müqayisədə hərbi texnologiya, hava qüvvələri, donanma və büdcə baxımından ciddi geridə qalmasına baxmayaraq, İran silahsız deyil. Tehran müxtəlif bölgələrdə geniş şəkildə təşkilatlanmış proksi şəbəkəsinə malikdir: Livanda “Hizbullah”, Yəməndə husilər, İraqda, Bəhreyndə və Səudiyyə Ərəbistanının Şərq vilayətindəki şiə qruplaşmaları.
İran gündəlik dünya neft ixracatının təqribən 20 faizinin keçdiyi Hörmüz boğazını bağlamaq gücünə malikdir. Bu ssenari əvvəllər də təzyiq aləti kimi istifadə olunub və silahlı qarşıdurma baş verərsə, Tehranın ilk addımlarından biri məhz bu olacaq. Bundan əlavə, kiberhücum ehtimalı da istisna edilmir – 2010-cu ildə İran Stuxnet virusunun hədəfinə çevrilmişdi, lakin o vaxtdan bəri bu ölkə öz hücum potensialını da gücləndirib.
Proqnoz: üç mümkün ssenari
Məhdud eskalasiya. Ən real ssenaridir. ABŞ İranın nüvə infrastrukturuna dəqiq zərbələr endirə, kiberhücumlara əl ata və ya demonstrativ əməliyyatlar həyata keçirə bilər. İranın cavabı isə assimmetrik olacaq: İraqdakı amerikalı hədəflərə qarşı hücumlar, Fars körfəzində tankerlərə dron hücumları, proxy vasitəsilə diversiyalar. Ehtimal: təxminən 55 faiz.
Tammiqyaslı müharibə. Daha az ehtimal olunan, lakin mümkündür. İsrailin təxribatı və ya amerikalı hərbçilərin həlak olması vəziyyətin nəzarətdən çıxmasına səbəb ola bilər. Bu zaman qarşıdurma Suriya, Livan, İraq və Yəməni əhatə edəcək, Körfəz bölgəsində qeyri-sabitlik yaradacaq və neftin qiymətində kəskin artıma yol açacaq. Ehtimal: təxminən 20 faiz.
Diplomatik həll. Avropa İttifaqı, Çin və Rusiyanın fəal vasitəçiliyi ilə mümkün kompromis əldə oluna bilər. Bu, zənginləşdirmənin müvəqqəti dondurulması, uranın bir hissəsinin beynəlxalq nəzarətə verilməsi və bəzi sanksiyaların yumşaldılmasını nəzərdə tuta bilər. Bu ssenari İsrailin təmkinli davranmasını və ABŞ-ın siyasi elastikliyini tələb edir. Ehtimal: təxminən 25 faiz.
Təhdid gerçəyə çevrilir
Eskalasiya elə mərhələyə keçib ki, müharibə təhlükəsi artıq metafora deyil. Son bir neçə gündə birbaşa qarşıdurma riskini göstərən bir sıra hadisələr baş verib.
10 aprel – İran Hava Hücumundan Müdafiə Qüvvələri Semnan vilayəti üzərində qeyri-müəyyən uçan obyektlərə atəş açıb. MAQATE-nin məlumatına görə, burada IR-9 sentrifuqalarının modernləşdirilməsi sahələrindən biri yerləşir. Tasnim Newsun xəbərinə görə, söhbət İraq ərazisindən buraxılmış dronlardan gedə bilər. Bu isə Bağdada qarşı sərt xəbərdarlıq üçün əsas olub.
12 aprel – İranın kəşfiyyat naziri İsmayıl Xatib bəyan edib: “İslam Respublikasına qarşı istənilən təxribat halında həmin hücuma öz ərazisindən icazə vermiş istənilən ölkənin ərazisi qanuni hədəf hesab olunacaq”. Bu açıqlama həm İsrailə, həm də ABŞ-ın Küveyt, Qətər və Bəhreyndəki bazalarına ünvanlanıb.
13 aprel – Tehranda keçirilən genişmiqyaslı “Zülfəqar-1403” hərbi təlimləri zamanı ilk dəfə “Fəth” hipersəsli raketləri və 1000 km radiuslu sualtı dronlar nümayiş etdirilib. Təlimlər zamanı İsrail və ABŞ-a qarşı birbaşa təhdidlər səsləndirilib.
14 aprel – Reuters məlumat verib ki, ABŞ ikinci aviadaşıyıcı – USS Theodore Roosevelt gəmisini Şərqi Aralıq dənizinə göndərib. Eyni zamanda SEAL xüsusi təyinatlı qüvvələri Küveyt yaxınlığında yerləşdirilib. Al-Monitorun məlumatına əsasən, ABŞ İranın bank və enerji infrastrukturuna qarşı kiberhücumlarını artırıb, o cümlədən Gürcüstan və İordaniyada yerləşən proxy şəbəkələri vasitəsilə.
15 aprel – Məsqətdə keçirilmiş növbəti danışıqlardan sonra İran MAQATE-nin JCPOA üzrə “məcburi olmayan” bütün kameralarını söndürdüyünü elan edib. Bu addım agentliyi zənginləşdirmə səviyyəsi ilə bağlı operativ məlumatlardan məhrum edib. MAQATE rəhbəri Rafael Qrossi bunu “son dərəcə təhlükəli siqnal” adlandırıb və bildirib ki, “artıq İranın nüvə proqramının sırf dinc xarakter daşıdığını təsdiq edə bilmirik”.
Beləliklə, son həftə etimadın qırıldığı dönüş nöqtəsi oldu. İstənilən yeni qığılcım – diversiya, kiberhücum, siyasi sui-qəsd – açıq qarşıdurma üçün təhrikedici amilə çevrilə bilər.
Tarixi paralellər: “İraq–2003”dən “İran–2025”ə
Tarix dəfələrlə sübut edib ki, yalan və ya şişirdilmiş kəşfiyyat məlumatları müharibəyə bəhanə ola bilər. 2002-ci ildə ABŞ Səddam Hüseyn rejiminə qarşı ictimai rəyi səfərbər etməyə başlayaraq, Bağdadın kütləvi qırğın silahlarına malik olduğunu iddia etmişdi. Bu ittihamlar sonradan təsdiqini tapmadı, lakin o vaxta qədər ölkə viran qalmış, region isə onilliklərə yayılmış xaosa sürüklənmişdi.
Bu gün biz oxşar ssenarini izləyirik. İsrail İranın nüvə silahı hazırlığına dair məlumatlar təqdim edir. ABŞ – xarici siyasətdə uğursuzluqlar və Ukraynada davam edən böhran fonunda – 2026-cı il seçkiləri öncəsi “sərtlik nümayiş etdirmək” yolu axtarır. Lakin İran, İraqdan fərqli olaraq, daha dayanıqlı, daha yaxşı təchiz olunmuş və müttəfiqləri ilə proxy qüvvələrə malikdir. Əgər cavab zərbəsi endirməyə qərar versə, bu, çoxsəviyyəli regional fəlakət olacaq.
Unutmayaq ki, 2010-cu ildə ABŞ və İsrailin birgə gizli əməliyyatı nəticəsində Stuxnet virusu İranın Nətənz nüvə obyektində sentrifuqaları sıradan çıxarmışdı. O zaman bu, “gələcəyin kibermüharibəsi” adlanırdı. 2025-ci ildə isə kiberhücumlar artıq istisna deyil – Cyberscoopun məlumatına görə, son 72 saat ərzində İranın Energetika Nazirliyi sistemlərinə qarşı 240-dan çox sındırma cəhdi qeydə alınıb.
Artıq gizlədilə bilməyən ziddiyyətlər
Məsqətdə keçirilən danışıqlar, “konstruktiv atmosfer”lə bağlı verilən rəsmi bəyanatlara baxmayaraq, reallığı ortaya qoydu: tərəflər strateji spektrin bir-birinə zidd iki ucunda qalır.
ABŞ 2015-ci il Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planına (JCPOA) tam şəkildə qayıdılmasını tələb edir – uranın 3,67 faizdən yuxarı zənginləşdirilməsinin dayandırılması, MAQATE inspektorlarının bütün obyektlərə buraxılması, ağır su reaktorlarında işlərin dayandırılması və təkmilləşdirilmiş sentrifuqaların məhv edilməsi.
İran isə əksinə, aşağıdakı tələbləri irəli sürür:
– ABŞ-ın razılaşmadan yenidən çıxmasının qarşısını alan hüquqi təminatlar (Vaşinqton bunu təqdim edə bilmir);
– elmi-texniki tərəqqi hüququnun tanınması (o cümlədən ikiqat təyinatlı raketlərin hazırlanması daxil olmaqla);
– neft ixracına və maliyyə əməliyyatlarına tətbiq olunan bəzi sanksiyaların dərhal ləğvi.
Bunlara daxili faktoru da əlavə etmək lazımdır: iqtisadi və ideoloji baxımdan zəifləyən İran rejimi üzünü itirmədən güzəştə getmək imkanına malik deyil. ABŞ-da isə respublikaçılar 2026-cı il seçkilərinə hazırlaşır və Ağ Evdə “terrorçulara güzəşt edən ikinci Obamanın” meydana çıxmasına yol vermək istəmirlər.
İsrail: Vaşinqton üçün strateji tələ
İsrail tarixi məqamın yaxınlaşdığını hiss edərək, provokasiyanın sərhədində oynayır. Haaretz qəzetinin məlumatına görə, İsrailin təhlükəsizlik kabineti Şiraz və Fordodakı obyektlərə qarşı “məhdud əməliyyat” seçimini müzakirə edir – birtərəfli qaydada. Lakin Netanyahunun özü də anlayır: ABŞ-sız belə zərbələr həm hərbi, həm də siyasi fəlakətlə nəticələnə bilər.
İsrailin strategiyası gizli əməliyyat deyil, Vaşinqtona birbaşa təzyiqdir – təşəbbüsü öz üzərinə götürməsi üçün. Yedioth Ahronothun mənbələrinin məlumatına görə, İsrail Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi və Pentaqonla davamlı şəkildə brifinqlər keçirir, onlara çox vaxt müstəqil şəkildə təsdiqlənməmiş kəşfiyyat məlumatları ötürür.
Bu olduqca təhlükəli məntiqdir. 2003-cü ildə ABŞ-ı İraqda müharibəyə sürükləyən eyni model idi. Bu gün Təl-Əvivin nə strateji zaman ehtiyatı, nə də zəfərə zəmanət verəcək hərbi üstünlüyü var. Amma İsrail Vaşinqtonu inandırmaq istəyir: alternativ yoxdur – yalnız zərbə.
Enerji və qlobal bazarlar: domino effekti
Potensial münaqişənin iqtisadi təsirlərini qiymətləndirməmək mümkün deyil. Hörmüz boğazı – hər gün 18–20 milyon barel neftin keçdiyi əsas arteriyadır. Onun bağlanması neftin bir barelinin qiymətini 150 dollaradək qaldıracaq və enerji resurslarının qlobal təchizat zəncirini iflic vəziyyətə salacaq. Artıq indidən, eskalasiya fonunda, Brent markalı neftin qiyməti 101 dollara, qızıl isə 2450 dollara qalxıb.
Asiya ölkələri – Hindistandan Yaponiyaya qədər – həyəcan siqnalı verir. Hindistanın energetika naziri Rac Kumar 14 aprel tarixində bildirib: “Hörmüzdə hər hansı destabilizasiya Cənubi Asiya üçün enerji fəlakəti deməkdir”. Bu bəyanat ümumi əhval-ruhiyyəni əks etdirir: İrana zərbə vurularsa, təkcə Yaxın Şərq deyil, bütün Qlobal Cənub böhrana çəkiləcək.
Fəlakətlə hesablanmış soyuqqanlılıq arasında: hələ nöqtə qoyulmayıb
Tarix hələ yazılıb qurtarmayıb. O, Hörmüz boğazı üzərindəki gərgin elektrik yüklü hava kimi havada asılıb. O, Təl-Əviv küçələri, Fordodakı nüvə şaxtaları və Məsqətdəki danışıqların arasındadır. Bu tarixin sonu raketlərlə deyil – sözlərlə müəyyən oluna bilər. Hücumla deyil – fasilə ilə. Qorxu refleksi ilə deyil – demək olar ki, unudulmuş bir qabiliyyətlə – qabaqcadan görməklə.
Bu, daha bir geosiyasi böhran deyil. Bu, sivilizasiyanın yetkinlik imtahanıdır. Klassik diplomatiyanın tükəndiyi və yerini yeni epoxaya verdiyi həddir – assimmetrik fəlakətlər, xaotik proxy müharibələr, dağıdıcı texnologiyaların nəzarətsiz yayılması və universal etimadsızlıq dövrünə.
Bizə kölgədə veriləcək bir seçim təqdim olunur – qabaqlayıcı zərbə ilə qabaqlayıcı ağıllılıq arasında. Tarixin yenidən faciə kimi təkrarlanması ilə onun ilk dəfə uçurum qarşısında dayanıb dayana bilməsi arasında.
Dünya hələ hələ uçuruma sürüşməyə bilər.
Amma bunun üçün güclülər bir anlıq güc cazibəsindən, zəiflər isə qisas illüziyalarından geri çəkilməlidirlər. Bu gün diplomatiya artıq sadəcə bürokratik nəzakət deyil. Bu, atəş açmamağı əmr edən komandanın cəsarəti ilə bərabər bir igidlik aktıdır.
Hər atılmamış raket, təxirə salınmış ultimatum, uçurum üzərindən uzadılmış hər bir əl sıxması – hələ də mümkün olan sülhün xeyrinə verilmiş səsdir.
Diplomat Yaxın Şərq xəritəsi üzərində alnından tər silərkən, Vaşinqtondakı general narahat radar ekranına baxarkən tarix dayanır. Və gözləyir.
Onun bir möhlətmi, yoxsa gərginliyin yumşalmasının başlanğıcımı olacağı – bizdən asılıdır. Bəşəriyyətdən, dövlətlərdən, Bağdadı xatırlayan və dağıdılmış şəhərlərin tozunun nə qoxuda olduğunu bilənlərdən.
Çünki XXI əsrdə artıq heç bir müharibə təsadüf deyil. O – seçimdir.
Və dünya artıq ölümü seçmək lüksünə sahib deyil.
